به طور کلی می توان گفت که ۱۹ گروه اصلی از فرش های دستبافت وجود دارند که هر کدام شامل طرح های فرعی دیگری می شود. با یک حساب سرانگشتی می توانید به عظمت و وسعت طرح و رنگ فرش های دستبافت ایرانی پی ببرید. هر طرح از یک سری قواعد پیروی می کند و این که معمولا الگو گرفته از آداب و رسوم و یا مناظر طبیعی شهری است که در آن بافته می شود. در ادامه مطلب یک نگاه اجمالی به انواع طرح فرش دستبافت ایرانی می اندازیم.
طرح شاه عباسی: اساس کلیه طرح‌های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. در این طرح‌های گل‌های شاه عباسی به همراه بندهای ختائی و گاه تلفیق آنها با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارایه می‌دهند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از لچک ترنج شاه‌عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و …
طرح اسلیمی: شکل اصلی این طرح را شاخه‌های دورانی در میان برگ‌ها تشکیل می‌دهد. این شاخه‌ها، تجرید یافته طرح درخت می‌باشند. اسلیمی انواع بسیار زیادی دارد و معمولاً در بیشتر قالب‌ها این طرح تکرار می‌گردد اما در بعضی فرشها این طرح مسلط است. معروف‌ترین اسلیمی‌ها، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می‌گردد و به صورت فکین اژدها نشان داده می‌شود و روی ساقه شاخه‌ها جوانه‌هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه‌ها را اسلیم می‌نامند.
شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می‌دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف‌ها به گروههای فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری.
طرح افشان: در اين طرح كليه بندها و نگاره‌های فرش پيوستگی و ارتباط كاملی دارد. به نحوي كه به نظر مي رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پايان آن قلم از كاغذ برنداشته و يك ارتباط مداوم بين قسمت‌های مختلف نقش به وجود آورده . به عبارت ساده تر همان گونه كه از نام نقوش اين گروه پيداست، تمامی گل و برگ‌ها و بندهای موجود در طرح ،در متن فرش پراكنده و افشان شده‌اند. طرح‌های افشان اصولاً به گونه‌ای طراحي مي‌شوند كه هيچ يك از گل و برگ‌ها قرينه نداشته و اصول قرينه نگاری در آن وجودندارد. افشان دسته گلي ، افشان حيوان دار، افشان ترنجي ، افشان ختايی و… انواعی از اين طرح می‌باشد.
طرح بته جقه: طرح بته‌ای تجرید یافته درخت سرو است. بته‌های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است در این‌گونه طرحها با اندازه و اشکال مختلف به چشم می‌خورد. معروف‌ترین طرح‌های بته‌ای عبارتند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه‌ای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته، بته میر شکسته، بته لچک ترنج، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بته بادامی.
طرح درختی: طرح درختی از جمله انواع طرح فرش دستباف است که کمی با سایر نقوش تفاوت دارد. فرش با طرح درختی معمولا شبیه به یک تابلو فرش است. در طراحی فرش های طرح درختی سعی شده است تا وجه تشابه آن با طبیعت هرچه بیشتر حفظ شود. المان اصلی در این طراحی به جای شاخ و برگ‌ها و بته جقه‌ها، خود درخت است که یا به صورت تکی و یا با جزئیات دیگری مثل درخت‌های دیگر و یا جانوران به کار می‌رود. فرش با طرح و نقش درختی می‌تواند شامل انواع درخت‌ها با اندازه‌های مختلف باشد. درخت سرو ، درخت کاج و درخت بید از جمله انواع درخت‌هایی هستند که برای فرش طرح درختی استفاده می‌شوند. ممکن است در این نوع فرش درخت به عنوان طرح اصلی بکار رود و یا در حاشیه مورد استفاده قرار بگیرد.
طرح شکارگاه: به راحتی می‌توان حدس زد که طراحی فرش با طرح شکارگاه چه ویژگی‌ها و چه عناصری دارد! جنگل و بیشه‌زار، تصاویری از حیوانات و همچنین تصاویری از صیاد یا شکارچی در حال شکار مهم‌ترین عناصر در فرش های طرح شکارگاه هستند. مثلا تصویری شامل یک سوارکار تیر و کمان به دست که مشغول شکار آهو است. فرش دستباف طرح شکارگاه نیز از جمله طرح‌های پر طرفدار برای تابلو فرش می‌باشد. تصویر بالا یک نمونه از انواع طرح فرش دستباف با سبک طرح شکارگاه را نشان می‌دهد.
طرح قابی (خشتی): طراحی مدل فرش قابی به گونه‌ای است که در آن زمینه‌ی فرش به صورت منظم با قاب‌های مختلفی تقسیم‌بندی شده و درون هر قاب با عناصر و نقوش مختلف طراحی فرش تزئین شده است. مثلا استفاده از نقوشی مانند گل‌ها و برگ‌های مختلف و همچنین گلدان‌ها و درخت‌ها را می‌توان به عنوان نمونه نام برد. حاشیه‌ی هر قاب و حاشیه فرش نیز دارای تزئیناتی هستند که بر زیبایی طرح های فرش خشتی می‌افزاید.
طرح ترکمن و بخارا: طرح ترکمن یا بخارا یکی از انواع طرح فرش دستباف است که همچون طرح‌های مردم کوچ‌نشین اغلب به صورت بداهه و بدون نقشه بافته می‌شود. نقوش قالی ترکمن در واقع بازتابی از محیط زندگی ترکمن هاست. نقوش شاخ قوچ (نشانه‌ی قدرت)، نقوش عقرب (نماد دفع شر) و نقوش پرندگانی مثل قو و حیواناتی همچون اسب در کنار طبیعت و گل و گلزار از جمله عناصر پر کاربرد در انواع طرح فرش دستباف ترکمن هستند.
طرح گل فرنگ: نقوش اصلی مورد استفاده در طرح گل‌فرنگ را گل‌های طبیعی تشکیل می‌دهند. مخصوصا گل رز با رنگ‌های متنوع و خیره‌کننده‌اش. در تصویر بالا یک فرش افشان گل فرنگ نشان داده شده است. در ادامه دو نمونه‌ی دیگر از انواع طرح فرش گل فرنگ را آورده‌ایم که با نامهای فرش گل فرنگ بیجار و فرش لچک ترنج گل فرنگ شناخته می‌شوند.
طرح ماهی درهم: طرح ماهی درهم از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین طرح‌های فرش ایران است. این طرح اغلب به صورت یک واگیره می‌باشد و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار می‌کند. در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزی باچهار برگ، ماهی در اطراف آن مشاهده می‌شود. طرح ماهی درهم در نقاط مختلف ایران به نامهای مختلفی مشهور است. مهم‌ترین انواع آن عبارتند از: ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و زیره ماهی.
طرح محرابی: طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است. همان مکانی که در مساجد، مکان نماز گذاردن امام جماعت است. در این طرحها معمولاً محراب را با تزئیناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچه‌های کوچک می‌پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون‌های بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می‌دهند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی درختی.
طرح محرمات: طرح محرمات به طرح‌هایی در فرش اطلاق می‌گردد که قطعاتی از یک نقشه در طول فرش تکرار می‌گردد و عرض فرش در متن به چند ردیف تقسیم می‌گردد و هر ردیف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه پیدا می‌کند و به طور راه راه ترسیم می‌گردد. این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی مشهور است.گروههای فرعی طرح محرمات عبارتند از قلمدانی سراسری، گل ریز با زمینه یک رنگ و بته با زمینه الوان.
طرح گلدانی: فرش طرح گلدانی یکی دیگر از انواع طرح فرش دستباف است که چه به عنوان فرش و چه به صورت تابلو فرش طرفداران زیادی دارد. گلدان‌های گل در اندازه‌های مختلف اصلی‌ترین عنصر در طراحی این مدل فرش به حساب می‌آیند. ممکن است یک گلدان پر از گل تمام فرش را بپوشاند و یا تعدادی گلدان کوچک به صورت متقارن در زمینه‌ی فرش وجود داشته باشند. طرح های فرش گلدانی نیز مانند سایر طرحها متنوع هستند. گلدانی ختائی، گلدانی محرابی، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یک طرفه از جمله انواع طرح های فرش دستباف گلدانی می‌باشند.
طرح ایلی: اين طرحها از قديمی ترين و اصيل ترين طرحها در فرشبافی ايران بوده است ومخلوق ذهن قاليبافان بومی است. طبيعت و محيط زندگی آنها به ساده ترين شکلی در طرح اين فرشها منعکس شده است. از نقشه های منظم و مدون پيروی نمی شود و دارای زيبايی دلپسندی است. طراحان فرش اين طرح را از منطقه ای به منطقه ديگر منتقل کرده اند چنانکه از غربی ترين نقطه ايران به شرقی ترين منطقه راه يافته است.
گروههای فرعی اين طرحها اغلب منسوب به مناطقی است که طرح ابتدا در آنجا رواج پيدا کرده است و يا به نام اشخاصی است که دارای نفوذ محلی بوده اند و يا سفارش بافت آن را داده اند. نامهای معروف و قديمی اين گروه عبارتند از هيبت لو (مربوط به فارس و آباده) ، قشقايی بته ، افشاري، خاتوني، اردبيل، مزلقان ، خمسه ، ساوه، تفرش، هريس، مهربان، گوراوان، زنجان و مشکين شهر، بختياري، کردي، يلمه، گبه(خودرنگ) ، سيستان، فردوس، سالارخاني، يعقوب خاني، سنگ چوبي، علی ميرزائي، جان بيگي، جانمازي،جوين، موسی آباد، بلوچستان، ويس، قرجه، سنه و دسته گل.
طرح هندسی: فرش با طرح هندسی همانطور که از نامش هم پیداست از کنار هم قرار گرفتن اشکال هندسی مختلف در کنار هم تشکیل می‌شود. در این نوع فرش معمولا خطوط زاویه‌دار هستند و خطوط منحنی وجود ندارد. فرش های طرح هندسی با توجه به سبک طراحی‌شان اغلب برای استفاده در دکوراسیون مدرن مناسب هستند. مدل‌های هندسی بندی قابی، هندسی ترنجدار و هندسی کف ساده از جمله انواع مختلف این طرح هستند.
طرح آثار باستانی و ابنیه اسلامی: یکی از انواع نقوش پر طرفدار فرش دستباف، فرش‌هایی با نقوش کاشی‌کاری‌ها و المان‌های هندسی و تزئینی ابنیه‌های تاریخی و اسلامی هستند. این طرحها و نقوش با گذشت زمان توسط طراحان فرش تغییر کرده و به مرور زمان بر زیبایی‌شان افزوده شده است. تصویر بالا نمونه‌ای از فرش طرح ابنیه باستانی را نشان می‌دهد.
طرح تلفیقی: علاوه بر طرح‌های نامبرده بالا که هریک برای خود دارای نامهای مشخص و معین می‌باشند و تاریخچه قابل توجهی دارند به مرور زمان طرح‌های دیگری هم از ترکیب و تلفیق دو یا چند طرح بوجود آمده است. از گروه های فرعی این گونه طرحها می‌توان طرح‌های شاخه پیچ ترنجدار، سلسله‌ای ترنج دار، تلفیقی لچک ترنج، گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی قاب فابی، تلفیقی دورنما، تلفیقی ترنجی دسته گل، تلفیقی سبزی کار، تلفیقی ترنجدار، تلفیقی ترنجی کف ساده، تلفیقی لچک ترنج کف ساده، تلفیقی لچک ترنج سبزی کار کف ساده وتلفیقی بندی دسته گل را نام برد.