مقدمه
قالی به عنوان هنری کاربردی از دیرباز تاکنون نه تنها در نزد ایرانیان بلکه در نظر جهانیان دارای جایگاه ویژه ای بوده است. این جایگاه به اندازه ای بود که امروزه شماری از فرش های دستباف ایرانی ، در زمره برجسته ترین آثار هنری خلق شده توسط انسان هستند و می توان گفت نام ایران با نام فرش گره خورده است.
این اثر با ارزش همواره به دلایل مختلف از جمله مواد و مصالح تشکیل دهنده (پشم، پنبه ، ابریشم) همچنین شرایط استفاده در طول زمان دستخوش آسیب قرار می گیرد که با رعایت نکات اساسی حفاظت و نگهداری می توان به راحتی از پس این مشکل برآمده و روز به روز بر ارزش قالی خود بی افزاییم. حال در این مقاله سعی شده است اطلاعاتی مختصر و جمع بندی شده در مورد روش های نگهداری فرش دستباف و نیز برخورد با عوامل آسیب رسان و اقدامات اولیه جهت تمیز کردن لکه های متداول از روی قالی برای مخاطبین بیان گردد.
حفاظت و نگهداری فرش دستباف از جمله مباحثی است که در سال های اخیر مورد توجه کارشناسان و دوستداران فرش دستباف قرار گرفته و به عنوان یکی از مباحث مهم و تخصصی از جایگاه خاصی برخوردار شده است . ساختار و فیزیک فرش دستباف و نیز نوع مواد به کار رفته در آن که همگی از مواد صد در صد طبیعی می باشد حائز اهمیت است و با توجه به این موضوع اقدامات پیش گیرانه در برابر عوامل آسیب رسان لحاظ می گردد. در این بخش به نکات و مسائل مربوط به حفاظت و نگهداری از فرش دستباف در برابر عوامل آسیب رسان که شامل بخش وسیعی می شود به اختصار و خصوصا به مسائل مهم آن می پردازیم.
اندازه فرش
قبل از خرید فرش اولین نکته که باید در نظر گرفته شود اندازه فرش و محل مورد استفاده آن می باشد. اندازه فرش نباید بزرگتر از محل استفاده آن باشد، به طوریکه مجبور باشیم کناره های فرش را تا بزنیم یا اینکه در زیر کمد یا تخت و یا دیگر وسایل اتاق قرار دهیم. معمولا در اتاق خواب از فرش با ابعاد کوچک که در جلوی تخت پهن می شود استفاده میگردد. در سالن های پذیرایی باید سعی شود که پایه های مبل ها بر روی فرش قرار نگیرد و مبلمان را در دور فرش چیده و در صورت اجبار از زیر پایه های پلاستیکی استفاده شود. لازم به توضیح است که فرش وقتی زیبایی خود را نمایان می کند که کل سطح آن در معرض دید باشد.
محل فرش
جایی که فرش بر روی آن پهن می شود نباید با مواد آهکی و یا گچی ساخته شده باشد . کف زمین باید کاملا صاف و هموار باشد. در صورت امکان زیر فرش سنگ و یا سایر کفپوش ها مانند پارکت و سرامیک و … استفاده شود و درزهای میان سنگ ها و سرامیک ها کامل گرفته شود. برای اطمینان خاطر بیشتر هرچند وقت یکبار از مواد ضد حشرات مضر ، یا اسپری های مخصوص استفاده شود. در پهن کردن فرش بر روی سطوح و محل های مختلف باید کاملا دقت شود به طوریکه پهن کردن آن ها بر روی موکت هایی با پرز بلند، باعث ایجاد شرایط مساعد جهت رشد و تکثیر حشرات مضر می شود.
از پهن کردن فرش بر روی یکدیگر خودداری نموده زیرا این کار باعث سایش و ناهموار شدن سطح قالی می شود. از قرار دادن اجسام بسیار سنگین پرهیز شود زیرا باعث کوبیده شدن پرز قالی و نهایتا سوراخ شدن آن میگردد. از گذاشتن گلدان گل طبیعی بر روی فرش جدا خودداری شود چون اکثر پوسیدگی های حادث شده فرش حاصل از ریختن آب سرریز از گلدان بر روی فرش بوده و این مورد باعث پوسیدن منطقه ای فرش می شود.
در صورت ضرورت حتما از ظروف محافظ آب استفاده شود. تابش مستقیم نور خورشید بر روی فرش در طولانی مدت اثر منفی دارد و باعث رنگ پریدگی و خشک شدن الیاف فرش و خورد شدن آن می شود. بهتر است هرچند مدت فرش را در محل خود چرخانده و جابجا نمود در غیر این صورت قسمت هایی که در مقابل درب های ورودی قرار دارد بیشتر پاخورده و زودتر ساییده می شود. این عمل باعث یکنواخت ماندن سطح فرش می شود . در هنگام جابجایی اجسام سنگین از کشیدن آن بر روی فرش اجتناب گردد و از گذاشتن اشیای داغ بر روی فرش خودداری شود.
جارو زدن فرش
آلودگی ها نه تنها از جلوه و زیبایی فرش می کاهد بلکه چنانچه درصدد رفع آنها برنیاییم موجب وارد آمدن خساراتی به فرش می گردد. تمیز کردن هفتگی فرش سبب بالا بردن کیفیت و زیبایی آن در طول زمان می گردد. در صورت استفاده از جاروی دستی بهتر است در جهت خواب فرش جارو زده شود و در زمان جارو زدن مطلوب است جارو به حالت نمدار باشد تا از بلند شدن گرد و غبار جلوگیری شود و نیز در تمیز شدن فرش موثرتر باشد. استفاده از جاروی برقی (مکشی) نیز باید در جهت خواب فرش باشد و جارو فقط در یک جهت کشیده شود و در جهت برگشت از سطح فرش دسته جارو را بلند کرده و برگردانده شود. در صورتی که سطوح زیر فرش مطابق با مواردی که در قبل ذکر شد نمی باشد و حد مطلوب را ندارد بهتر است هرماه پشت فرش نیز جارو زده شود.
محافظت از ریشه فرش
باید دقت شود قبل از خرید قالی حتما در قسمت های انتهای گلیم بافت از گره های سربند جهت جلوگیری از بازشدگی و بهم ریختگی آن استفاده شده باشد. از تا کردن ریشه به زیر فرش کاملا خودداری شود زیرا باعث بالا آمدن لبه فرش و در نتیجه فرسایش لبه بافت بر اثر رفت و آمد می شود. زدن چسب های نواری بر روی ریشه فرش کاملا اشتباه و مخرب می باشد.
هنگامی که فرش در محل پر رفت و آمد قرار گرفته باشد، ریشه های آن دچار فرسایش و پارگی می شود. زمانی که ریشه های فرش به حالت مزاحم و از لحاظ بصری ظاهر خوبی ندارند و نیز در مواقعی که مورد تخریب حیوانات خانگی قرار می گیرد می توان ریشه ها را داخل پارچه ای از جنس کتان (در برخی از موارد از جاجیم که به حالت نواری تهیه شده است.) که نسبتا ضخیم می باشد و به صورت نواری که عرض آن ۵ تا ۱۰ سانتی متر و طول آن به اندازه ی طول در قسمت ریشه های قالی می باشد، گذاشته و میدوزند به صورتی که ریشه ها داخل این نوار محفوظ می مانند. این عمل به حفظ ریشه ها در طولانی مدت کمک می کند.
شرایط جوی محیط پیرامون برای فرش
همانگونه که می دانید فرش دستباف ترکیبی از سه نوع لیف گیاهی و حیوانی (پشم، ابریشم، پنبه) می باشد که هر سه ماده مذکور در برابر رطوبت، گرما و سرمای بیش از حد و نور زیاد مورد تخریب و آسیب قرار می گیرد. این شرایط نامطلوب هم به صورت مستقیم می تواند به قالی صدمه بزند و هم می توانند شرایط را به نحوی فراهم سازند که عوامل مخرب دیگر به قالی صدمه رسانند. رطوبت زیاد باعث رشد موجودات ذره بینی به ویژه انواع قارچ ها و کپک ها در فرش دستباف می شود.
رشد حشرات مضر برای فرش دستباف نیز تا حدود زیادی به رطوبت هوا و دمای آن بستگی دارد و به طور کلی رشد و نمو حشرات در آب و هوای گرم و مرطوب بیشتر از سایر شرایط آب و هوایی می باشد. بنابراین باید از نواسانات شدید رطوبت و دما در محل نگهداری یا استفاده فرش دستباف جلوگیری شود. از هرگونه رطوبتی که ممکن است به لحاظ عرق کردن لوله های کف اتاق، لوله های رادیاتور، درزهای پنجره یا شیروانی بر روی فرش ایجاد شود باید محافظت گردد.
حشرات مضر برای فرش دستباف
با بررسی و آسیب های وارده در مطالعه انواع قالی های قدیمی و جدید که مورد تهاجم انواع حشرات قرار گرفته اند می توان گفت حشراتی که به فرش دستباف نفوذ می کنند عمدتا به تخریب الیاف یشمی می پردازند و درجه دوم حشراتی که موجب تخریب الیاف سلولزی می شوند. در میان این حشرات مضر و آسیب رسان به فرش می توان بید را خطرناک ترین آن ها برشمرد.
البته خود حشره نیست که پرز فرش را می خورد بلکه لارو آن است. قبل از اینکه اترو تبدیل به حشره شود ۶۰۰ برابر وزن خود را از پشم فرش تغذیه می کند. بید بیشتر در جاهای تاریک مثل زیر مبل و تخت می تواند به حیات خود ادامه دهد. بهترین راه برای از بین بردن بید، نظافت و تمیز کردن قالی است. استفاده از انواع جاروهای دستی و برقی و همچنین برس های مخصوص باعث بیرون آمدن تخم های بید از لابه لای پرزهای قالی می گردد.
لازم است قالی ها را هر از گاهی متناسب با شرایط محیطی، جا به جا نمود و تمام سطح پشت و روی فرش را در معرض جریان هوا به ویژه نور آفتاب در مدت زمان مشخص قرار داد. نور آفتاب از عوامل اصلی مبارزه با بید است. موریانه ها از مواد سلولزی تغذیه مینمایند و می توانند به الیاف سلولزی قالی آسیب برسانند.
آن گروه از موریانه هایی که در داخل خاک زندگی می کنند با حفر تونل به سطح اتاق و محل هایی که فرش پهن شده است نفوذ کرده و الیاف قالی را از بین می برند. استفاده از موانع فیزیکی مانند مصالح ساختمانی مقاوم و همچنین استفاده از مواد ضد موریانه و حتی نظافت کف اتاق ها، می تواند از آسیب رساندن موریانه ها به فرش جلوگیری کند.
حشره زدایی از فرش
بهترین راه مبارزه با حشرات مضر برای قالی همانطور که گفته شد نظافت دوره ای قالی با فاصله زمانی مشخص و مرتب می باشد. در بعضی از مواقع و شرایط مختلف می توان از مواد و سمومی جهت از بین بردن این حشرات مضر استفاده کرد. اولین ماده ای که می توان جهت از بین بردن و دورکردن حشرات از قالی استفاده کرد نفتالین است.
این ماده از بوی خوشایندی برخوردار نمی باشد و در مورد قالی های گسترده زیاد جوابگو نمی باشدو بیشتر در انبارهای قالی استفاده می شود. در حال حاضر با توجه به پیشرفت علم و تکنولوژی، سمومی وارد بازار گردیده که کمترین ضرر را برای انسان و حیوانات دارد و از بین برنده حشرات و همچنین بدون بو می باشد. با این وجود هیچگاه توصیه نمی شود که بر روی فرش هایی که در محیط زندگی پهن می باشد سم پاشیده شود و اغلب نظر بر این است که سموم بر پشت قالی اسپری شود.
شستشوی فرش دستباف
همه قالی های مورد استفاده پس از چند سال به علت مجاورت دائمی با انواع آلودگی ها می بایست شسته شده تمیز گردد. حتی هوای مجاور ما آلوده کننده است و ذرات گرد و غبار آن لا به لای پرز فرش فرو رفته و در بلند مدت باعث چرک و تیره شدن سطح فرش می گردد. بنابراین شستشوی فرش امری است اجتناب ناپذیر اما شستشوی قالی توسط افراد متخصص و دستگاه های مخصوص مناسب با قالی های مختلف و ترجیحا در کارخانه های قالیشویی باید انجام پذیرد و به هیچ عنوان نباید به شستشوی قالی در منزل پرداخت که در بعضی مواقع موجب تداخل رنگی و نیز پوسیدگی و بروز آسیب های جدی در قالی می گردد.
تمیز کردن لکه های متداول از روی فرش دستباف: فرش در طول زمان استفاده، گاه دستخوش آسیب هایی همچون ریختن مواد چسبنده از قبیل موارد خوراکی، رنگ های شیمیایی، مواد چرب و … می گردد که زدودن و پاک کردن آن ها از روی فرش را لکه گیری یا لکه زدایی می گویند. در این مجال مختصرا به مواد برطرف کننده لکه های متداول و نحوه استفاده از آنها اشاره می کنیم ولی باید در نظر داشت که لکه برداری از روی فرش دستباف عملی کاملا تخصصی و نیازمند تجربه، مهارت و دانش بالایی می باشد. بنابراین در مورد لکه های حساس و وسیع توصیه می شود در صورت عدم تخصص به هیچ وجه وارد عمل نشوید. لکه های معمولی را می توان ظرف چند ثانیه زدود و محو کرد.
برای لکه همیشه باید از یک ماده جذب کننده و حلال آن استفاده نمود. لکه را با حرکت دورانی نباید پاک کرد و از پخش کردن لکه خودداری نمایید. پس از پاک کردن لکه، از عدم وجود مواد پاک کننده در محل لکه مطمئن شوید قبل از تمیز کردن لکه ها با یک آزمایش ساده می توان به ثابت بودن یا نبودن رنگ فرش پی برد. به این منظور می توان یک دستمال نخی را پس از آغشته نمودن به آب گرم به آرامی روی فرش کشید.
اگر فرش دارای عدم ثبات رنگی باشد دستمال رنگی خواهد شد. باید در نظر داشت که فرش ابریشمی را در منزل نباید لکه زدایی کرد بلکه باید این امر مهم را به کارگاه های شستشوی حرفه ای و با تجربه سپرد . در ذیل شماری از لکه های شایع و متداول و همچنین بهترین مواد و نحوه ی برطرف کردن آن ها بیان می گردد.
- لکه ذغال: برداشت خورده های ذغال با استفاده از جاروی مکشی سپس آب گرم و شامپو بچه
- لکه نوشابه : آب گرم و شامپو بچه یا پودر شوینده
- لکه توتون: الکل سفید سپس آب سرد همراه با شامپو بچه
- لکه خامه و بستنی : ابتدا جای لکه مرطوب شده سپس با استفاده از آب و گرم و شامپو بچه
- لکه ادرار: پاک سازی محل با آب – در صورت امکان لکه ادرار سنجی شود – استفاده از مقدار کمی جوش شیرین (قلیایی) و آب – استفاده از مقدار کمی سرکه سفلید (اسیدی) و آب به نسبت ۱ به ۳ – آب گرم و شامپو بچه
- لکه واکس کفش : برداشت واکس با استفاده از پارچه سفید و تمیز ، سپس استفاده از حلال مناسب و در نهایت آب گرم و شامپو بچه
- آدامس : استفاده از یخ و سرد کردن آدامس و سپس خورد کردن آن
- چای یا قهوه: بلافاصله چای را با قاشق جمع کرده و با پارچه سفید و مرطوب و کف، لکه را چند بار خوب تمیز میکنیم . اگر سایه لکه باقی ماند با پارچه ای که با محلول آب و سرکه سفید مرطوب شده به همراه کف آنرا تمیز میکنیم.
- انواع شربت و نوشابه : بلافاصله آنرا با قاشق جمع کرده و با پارچه سفید و مرطوب و کف، لکه را خوب چند بار تمیز میکنیم. این کار را چند بار انجام داده تا لکه خوب تمیز شود. هر بار قبل از تمیز کردن با پارچه، مقداری آب روی محل لکه اسپری میکنیم تا قند نوشیدنی خوب شسته شود. اگر سایه لکه باقی ماند با پارچه ای که با محلول آب و سرکه مرطوب شده به همراه کف آنرا تمیز میکنیم.
- خون : پس از جمع کردن خون از روی قالی با قاشق، لکه باقی مانده را با استفاده از دستمالی که با آب سرد و صابون مرطوب شده برطرف کنید.
- جوهر خودنویس: مقداری ماست رقیق شده را روی لکه بریزید سپس با قاشق محلول ایجاد شده را بردارید. با استفاده از دستمالی که با آب و کف مرطوب شده باقی مانده مواد را بردارید.
- جوهر خودکار : با استفاده از یک اسفنج که با شیر مرطوب شده لکه را بردارید. سپس با استفاده از دستمالی که با آب و کف مرطوب شده باقی مانده مواد را بردارید.
- آبرنگ: با پارچه آغشته به محلول آب و سرکه سفید همراه با کف تمیز شود.
- کاکائو و شکلات : اضافات را با قاشق برداشته، با پارچه آغشته به آب و سرکه سفید همراه با کف تمیز شود.
- خط ماژیک : با پارچه مرطوب شده با الکل تمیز می شود.
- لکه های روغن و چربی : اضافات را با قاشق برداشته، پارچه آغشته به محلول آب و سرکه سفید همراه با کف تمیز می شود.
- لکه لاک: ابتدا تا حد امکان لاک را از روی الیاف فرش پاک کنید سپس از لاک پاک کن غیر الکلی و یا پدهای لاک پاک کن غیر استونی برای پاک کردن مابقی لاک استفاده کنید. توجه داشته باشید برای پاک کردن از یک دستمال تمیز استفاده کنید و لاک را به اطراف پخش نکنید. هرگز از لاک پاک کن به میزان زیاد استفاده نکنید. اگر باز هم اثرات لاک باقی ماند دستمالی آغشته به کف را روی محل بکشید و این عمل را تا پاک شدن کامل انجام دهید.
————————————————————————————-
*نکته ۱ : برای تمیز کردن لکه ها از روی فرش دستباف این نکته حائز اهمیت است که این کار با دقت و حوصله انجام شود.
*نکته ۲ : نکته دیگر در مورد استفاده از مواد شوینده چون صابون یا شامپو است. در لکه بری مواد شوینده ابتدا باید بر روی پارچه نخی ریخته و سپس فرش تمیز گردد. از تماس مستقیم هر نوع محلول و مایعی با فرش جدا خودداری شود . برای اینکه سطحی که لکه ایجاد شده گسترده تر نگردد، مسیری که پارچه بر روی لکه فرش کشیده می شود از اطراف به داخل باید باشد و باید سعی شود که پاک کردن لکه در یک نقطه صورت گیرد که به راحت تر بودن و نتیجه بخش تر بودن لکه کمک شود.
*نکته ۳ : به یاد داشته باشید پس از پاک کردن لکه از روی فرش با یک دستمال نخی تمیز و مرطوب کف های باقی مانده از فرش را تمیز کنید.
*نکته ۴ : در صورتی که میزان رطوبت داخل فرش زیاد بود از یک تشتک در زیر محل مرطوب استفاده کنید تا قسمت مرطوب خشک شود.
*نکته ۵ : هیچ گاه برای تمیز کردن فرش از آب داغ استفاده نکنید.
*نکته ۶ : چنانچه نیاز به شستشوی قالی خود داشتید همانطور که گفته شد این کار را به متخصصان این فن واگذار کنید و به یاد داشته باشید قبل از سپردن قالی خود به قالیشویی ها به نکات زیر حتما توجه کنید.