بشر از زمانی كه خود را شناخت و ضرورت وجود ملزومات زندگي را احساس کرد، به فكر داشتن منسوجی بود تا او را در برابر سرما و سختی زمين محافظت نمايد. پشم و موی حيوانات اولين يافته‌های بشر برای برآوردن اين نياز بود و متعاقباً پوست اين حيوانات اولين زيرانداز يا به عبارت ديگر، فرش آنها بود. به دنبال تحول ، بشر آموخت كه می تواند با در هم نمودن و فشردن الياف پشم، زيراندازی ضخيم‌تر و گرم‌تر به نام نمد تهيه نمايد و با فراگيری فنون ريسندگی ، نخ‌های پشمی را توليد نمود و برای اولين بار با ادغام رشته نخ‌های افقی و عمودی نخ‌های پشم، گليم را ابداع كرد و اين سرآغازی بود براي ابداع فرش گره‌دار يا پرزدار كه هنر و فنی پيشرفته‌تر بود.
فرش دستباف ایران عمری به درازای تاریخ هنر و فرهنگ ایرانی دارد. شناخت جهانیان از قالی ایران ناشی از تلاش و شوریدگی مردمانی است که ذوق هنری را با جاذبه های پر رمز و راز فرهنگ و هنر ملی درآمیخته اند. فرش بعنوان یکی از ارزشمندترین دستاوردهای مردم ، خود یک فرهنگ می باشد. فرهنگی مرکب از هنرهای دستی مانند طراحی ، برجسته کاری ، نقاشی و صورتگری ، مینیاتور ، تشعیر و تذهیب ، کاشی کاری ، رنگ و رنگ رزی بوده و باعث تکامل و غنای این هنر اصیل گردیده است.
این هنر سنت آفرین نیز بوده و بیان کننده حالات ، باورها ، اعتقادات دینی ما می باشد و مکنونات قلبی مردم پاک سرشت را در خود جای داده است . لازم به ذکر است قدیمی ترین فرش جهان فرش پازیریک می باشد. این فرش نشانه هنر و ذوق اقوام ماد یا پارت بوده که در نقطه ای بنام پازیرک در سیبری جنوبی توسط پروفسور رودنکوروسی کشف گردیده است و قدمتی حدوداً سه هزار ساله دارد. محققان معتقدند کشف این فرش که حدود سه هزار سال قدمت دارد تحقیق و تفحص پیرامون تاریخ فرش را مشکل تر کرده چرا که فرش پازیریک با گره های متقارن بافته شده و در هر سانتیمتر مربع 36 گره دارد و بدین طریق رج شماره آن فرش 40 می باشد.
فرشی که با رج شماره 40 و با گره متقارن بافته شده به دوره سوم و یا چهارم عصر فرش بافی می رسد. یعنی در زمان بافت آن ، هنر فرش بافی سه تا چهار قرن سابقه داشته و دو تا سه دوره را پشت سر گذاشته است و با توجه به این که هر دوره از قالی بافی از نظر سیر تکاملی هزار سال محاسبه می شود.
دوره اول که شیوه تک تاری بافی بوده سه هزار سال با فرش پازیریک بعد زمانی پیدا می کند و تاریخ پیدایش قالی بافی را تا شش هزار سال عقب می برد. برای ایرانیان فرش فقط به عنوان یک پوشش به حساب نمی آید بلکه می توان گفت از زمان کهن یک وسیله مقدس به حساب می آمده است و به همین خاطر است قدم زدن بر روی آن با کفش تقریبا در هر خانه ایرانی ممنوع است. یکی از موضوعات و موارد جالب در قالب بافی ایرانیان، آمیخته شدن این کار با آواز خواندن هنگام بافت فرش می باشد، آهنگ و ترانه خواندن هنگام بافت قالی دارای وزن و آهنگی است که با گره زدن بر تارها هماهنگی دارد.
به دلیل گسترش روز افزون انواع فرش دستباف در بازار ایران و جهان باید در هنگام خرید این محصول نکات متعددی را مورد توجه قرار دهید. فرش دستبافت ایرانی به طور کلی در ۳ قالب ترنج ، خشتی و افشان بافته شده که نوع ترنج آن از همه پرطرفدارتر است. این نوع فرش حاشیه‌ای پهن در اطراف دارد و طرح‌های بیضی و دایره در میانه. همچنین دقت داشته باشید که تفاوت فرش‌های دستباف در برابر فرش‌های ماشینی بسیار زیاد است به طوری که فرش‌های دستباف از دور و نزدیک جلوه بسیار زیبایی دارند و بسیار درخشنده هستند.
تقارن رنگ یکی دیگر از شاخص‌های برجسته این محصول می‌باشد که به زیبایی آن می‌افزاید. از طرفی دقت داشته باشید پرز این فرش‌ها باید درخشان و انعطاف‌پذیر باشد به طوری که این نوع فرش تنها فرشی است که با پا خوردن و شستشو زیبایی چند برابری می‌گیرد. یکی از شاخص‌ترین مواردی که موجب محبوبیت و مشهوریت فرش دستباف ایرانی شده است مواد مصرف شده در این قالی‌ها است که دارای کیفیت و مرغوبیت بسیار بالایی هستند و این امر در کنار زیبایی محصول مورد اهمیت می‌باشد. یکی از مواد به کار رفته در تار و پود فرش دستبافت ایرانی پنبه و پشم می‌باشد که این نوع فرش و قالی به فرش یا قالی پشمی مشهور است. همچنین می‌توان گفت در میان عشایر به جای نخ از پشم استفاده می‌شود. به طور کلی به لحاظ جنس فرش های دستباف ایرانی به این گروه ها تقسیم بندی می شوند:
- فرش ابریشمی: فرشی است که پرزهای آن از ابریشم بافته شده است.
- فرش تمام ابریشم :فرشی است که هم پرز و هم چله آن تماما از ابریشم بافته شده است.
- فرش گل ابریشم: فرشی است که بخشی از گل‌ها و امور تزئینی فرش از ابریشم است.
- فرش کف ابریشم: فرشی است که کف (زمینه) آن با خامه‌ی ابریشمی بافته شده باشد.
- فرش چله ابریشم: فرشی است که فقط چله (تار) آن از ابریشم است.
- فرش کرکی :نوعی فرش که پرز (خامه) آن از موی بز است.
- فرشی زربفت :نوعی فرش گران‌بهاست که تار و پود آن از رشته‌های طلا و نقره بافته شده باشد.
- فرش سوف :نوعی فرش گران‌بهاست با نقوش برجسته و پودهای طلا و نقره که در قسمت گلیم‌باف ها قرار می گیرد.
- فرش پشمی :فرشی است که پرز (خامه) آن از پشم است.
- فرش تمام پشم :فرشی است که پرز و تار و پود آن از جنس پشم است.
- فرش چله پشم :فرشی است که فقط چله (تار) آن از نخ پشمی است.
- فرش کرکی: نوعی فرش که پرز (خامه) آن از موی بز است.
انواع فرش دستبافت از نظر اندازه متداول ترین اندازه های فرش دستبافت ایرانی 6 متر، 9 متر، 12 متر و 24 متر است که با توجه به فضای محیط انتخاب می شود. قالی: به فرشهایی که در اندازه های ۳×۲ متر،۵/۳×۵/۲ متر،۴×۳ متر،۴×۶ متر باشد، گفته می شود. قالیچه: به فرشهایی گفته می شود که مساحت آن از ۴ متر مربع کمتر باشد. اندازه قالیچه های متعارف شامل ۲۰/۲×۴۰/۱ و ۵/۲×۵/۱ متر می باشد.
کلّگی: به فرش هایی می گویند که از نظر عرض از قالی کم عرض تر و از نظر درازا از ۴ متر کمتر باشد که در اندازه های ۳×۵/۱ متر،۳×۷/۱ متر و ۷/۳×۲ متر بافته می شود. کناره: فرشی است که برای راهروها و راه پله ها استفاده می شود و پهنای آن از ۷۰/۱ تا ۵/۰ متر و طول آنها از ۱۰-۳ متر متفاوت است و در بعضی از موارد استثنائی نیز تا ۱۵ متر و بیشتر بافته شده است.
پشتی: به قالیچه هایی که مساحت آنها کمتر از یک متر مربع باشد. متداولترین اندازه پشتی ۹۰×۶۰ سانتی متر می باشد. پادری: به قالیچه های کوچکی که اندازه پاگرد در بافته می شود پادری می گویند.
انواع فرش دستبافت از نظر سبک محلی فرش شهری: یعنی فرشی که در شهرها بافته می‌شود. فرش شهری‌باف که به وسیله‌ی بافنده‌ی شهرنشین بافته می‌شود، ظریف است و رج‌شمار آن بالاست و دارای نقشه و طرح ویژه‌ای است. فرش روستایی: فرشی است که به صورت ساده و ابتدایی در روستاها می‌بافند.
این فرش ها اکثراً بدون نقشه (ذهنی باف) بافته می‌شود. فرش عشایری: فرش عشایری و ایلی مثل فرش روستایی، ساده و ابتدایی است با نقوش برخاسته از محیط و زندگی ایل نشینان. فرش ایلی در اندازه‌های کوچک به صورت زمخت و درشت‌باف عرضه می‌شود. کناره‌ی فرش ایلی، بافتی پیچیده دارد که اغلب در فاصله‌های معین منگوله‌های کوتاه پشمی به آن وصل می‌کنند.
فرش دستباف ایران، نماد فرهنگ ، ذوق و هنر ایرانی است و از آنجائیکه محصولی چند بعدی بوده و دارای جنبه های مختلفی می باشد. حفظ و صیانت از این صنعت بسیار حائز اهمیت است توجه به بهره وری و کاهش قیمت تمام شده ، اعزام هیات های تجاری به کشورهای هدف به منظور توسعه بازار ، دعوت از هیات های تجاری خارجی، تبلیغات کیفیت و مزیت فرش ایرانی و حمایت از فعالان این عرصه موجب می شود تا هنر – صنعت فرش بعنوان یکی از منابع اصلی صادرات غیر نفتی جایگاه والاتری را در عرصه جهانی کسب نماید.
امید است که با طرح هدفمندی یارانه ها و برنامه ریزی ها و پیش بینی های بعمل آمده در حوزه بسته های حمایتی از سوی دولت ، که اقتصاد کشور رو به وضعیت مطلوب تری روی آورده و بستر مناسب تری در عرصه فعالیت های اقتصادی خصوصاً صنعت فرش و صادرات آن فراهم گردد. با توجه به اینکه فرش دستباف ایران در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و معیشتی، فرهنگی، فنی و هنری جایگاه ویژه و ارزنده ای را داراست و نقش مهمی را در اشتغال زایی و ارزآوری و صادرات بر عهده دارد، با چالش ها و معضلات بسیاری روبرو است. از جمله این عوامل کلیدی، ناهماهنگی تولید با نیاز بازار ، عدم تبلیغات و بازاریابی صحیح و کشف بازارهای جدید، افزایش تعداد رقبا، سرقت طرح های ایرانی، تحریم، استفاده از مواد اولیه نامرغوب و فقدان حمایت کافی از تولید کنندگان می باشد.