هنر گره چینی عین نظم، عین تعادل و هماهنگی است. گره در چشم انسان همچون جهانی عقلانی است که در جزء و کل آن تدبیر و حکمت به کار رفته است. رمز و راز زیبای هنر گره چینی در مرز بندی آلت های گره و مبتنی بر توازن و تقابل با رنگ زمینه ی چوب آن می باشد تا بتوانند چشم هر بیننده ای را از کثرت به وحدت طرح بکشانند. همه‌ی ما زمانی که به مکان‌های تاریخی می‌رویم و معماری‌های ایرانی را می‌بینیم، در همان ابتدا محو تماشای کاشی کاری‌ها و پنجره‌های ارسی آن می‌شویم؛
معمولا بیشتر افراد در اولین برخورد با این هنر تحت تأثیر نظم آن قرار می‌گیرند، به این نقوش زیبا در کاشی‌کاری و ساخت قابهای چوبی ارسی گره چینی می‌گویند. متاسفانه با فراگیری استفاده از در و پنجره‌های آهنی و آلومینیومی در ساختمان‌های جدید، صنایع چوب و در و پنجره‌هایی که با هنر گره چینی ساخته می‌شد، کم کم به دست به فراموشی سپرده شد. برای جلوگیری از به فراموشی سپرده شدن این هنر هزارساله، لازم است این هنر دوباره به‌کار گرفته شود.
در اصطلاحات هنری گره چینی به مجموعه ای از شکل های هندسی گفته می‌شود که با نظم، ترتیب و پیچ و شکل‌های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده‌اند؛ در تعریفی دیگر گره چینی را یک ترکیب هماهنگ از شکل های هندسی به هم پیچیده، موزون و جذاب می‌دانند که با استفاده از خط های راست شکل گرفته‌اند. گره چینی از اتصال قطعات برش خورده‌ی چوبی و شیشه‌های رنگی هم اندازه، به نام آلات و لقط به یکدیگر ایجاد می شود.
تاریخچه هنر گره چینی گره چینی چوب هنر ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رایج بوده است، متاسفانه از سابقه‌ی گره چینی در ایران اطلاعات دقیقی در دست نیست. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این هنر در قرن 6 تا 8 هجری قمری ابتدا در مصر و سوریه رواج پیدا کرد و پس از آن به ایران رسید. پژوهشگران معتقدند که این هنر نخستین بار در دوران خلفای عباسی به‌کار گرفته شده است.
مطالعات نشان می‌دهد که خاستگاه اصلی این هنر شهر اصفهان بوده است. از ایران باستان پنجره ای باقی نمانده است تا بتوان چگونگی آن را دریافت. تنها می دانیم که به فرمان شاهان هخامنشی چوب های سخت را از راه های دور می آوردند که به احتمال قوی به مصرف در و پنجره می رسیده است. افزون بر آن، از زر و سیم و عاج و وسایل تزئینی دیگر نیز در آرایش پنجره استفاده می شده است.
با توجه به برخی شواهد، چارچوب پنجره های بکار رفته در بناهای تخت جمشید از تخته سنگ های یکپارچه تراشیده شده است. در ایران پس از اسلام در تمامی دوره ها بناهایی متأثر از معماری ایرانی ساخته شده که در آنها پنجره های مشبک در دیوار، سقف و گنبدها بکار رفته است.از آن جمله می توان به نور گیرهای مسجد تاری خانه و پنجره های مشبک آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی ، حسینیه امینی ها و چهل ستون اشاره کرد.
در دوره های بعدی انواع خاصی از پنجره به نام ارسی، که نوعی پنجره چوبی رایج در دوره زندیه و قاجاریه بود پدید آمد، که از نظر هنری بسیار حائز اهمیت است. ارسی نوعی پنجره چوبی دو لنگه است. درباره ریشه این واژه اختلاف نظر وجود دارد. اور به معنی بالاست و ارسی یعنی پنجره هایی با لنگه های بازشو بالا رونده. این کلمه از ارو یا اروس گرفته شده و به معنای سفید و روشنایی است. و گفته اند که ارسی برگرفته از کلمه روس است.
لنگه های این پنجره به جای حرکت بر حول پاشنه، در درون یک چارچوب به سمت بالا و پایین حرکت می کند. ارسی غیر از چارچوب به سه قسمت آستانه، طبقه پایین یعنی لنگه های بازشونده، و قسمت بالا که منحنی کننده لنگه هاست تقسیم می شود. قسمت بالا به صورت دو جداره ساخته می شود تا هنگامی که لنگه ها بالا کشیده می شوند در میان جداره ها پنهان شده منظره نامناسبی به اتاق ندهد.
ارسی ها معمولاً یکی از اضلاع چهارگانه اتاق را تشکیل می داد و از کف اتاق تا سقف ادامه پیدا می کرد. سطح پنجره های ارسی غالباً از شبکه های چوبی با نقشهای هندسی بسیار ظریف و زیبا به صورت گره چینی یا قواره بندی و با استفاده از قطعه های شیشه رنگی یا ساده ساخته می شده است.
بنجامین در وصف این نوع پنجره در سفرنامه ی خود می نویسد:
ایرانیان به جای آنکه برای اتاق های خود به شیوه ی غربی چندین پنجره بسازند، همه را یک جا جمع کرده یک پنجره یا در بزرگ که از سقف تا کف اتاق می رسد برای اتاق در نظر می گیرند و این پنجره بزرگ را با قابهای مختلف به سه یا چهار قسمت تقسیم می کنند و در هر قسمت با بکار بردن شیشه های رنگی کوچک، نمای خارجی و داخلی زیبای برای اتاق فراهم می آورند .
از جمله بناهای دارای ارسی که به کمک هنر قواره بری تزئین شده، می توان به ارگ کریمخان، خانه محتشم، بنای دیوانخانه و باغ دولت آباد در قزوین، موزه چهل ستون، حسینیه ها و مسجد جامع اشاره کرد.
بررسی‌های بیشتر تاریخچه‌ی این هنر در معماری‌های ایرانی، به دوره سلجوقی و صفوی می‌رسیم. از دوران صفوی به بعد تعبیه‌ی شیشه‌های رنگی در چوب‌های مشبک یا همان ارسی رواج پیدا کرد. هنرهای چوبی به جز هنر ارسی پس از دوران صفویه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فنی پیدا نکرد بلکه دچار یک سیر نزولی نیز شد. با بررسی بناها در صد سال گذشته می‌توان نتیجه گرفت که از چوب و فرآورده‌های چوبی به عنوان مصالحی موثر در ستون‌های چوبی، ساخت پنجره‌های ارسی و پنجره‌های ظریف با کارهای هنری مختلف گره سازی، قواره بری و … استفاده شده است.
در آن زمان این هنر به سبک مشبک در منابر، درهای اماکن متبرکه، آرامگاه‌ها، پنجره‌های منازل و کاخ‌ها و نرده‌ها به‌کار گرفته می‌شده است. نمونه‌های معروف گره چینی در ایران را می‌توان در شهرهای اصفهان، کاشان، یزد و سایر شهرهای قدیمی مشاهده کرد. به عنوان نمونه می‌توان به عمارت چهل ستون، هشت بهشت، خانه‌های تاریخی مثل خانه‌ی اعلم، خانه‌ی شیخ الاسلام و خانه‌ی سوکیاس در اصفهان، خانه‌ی طباطبائی‌ها، خانه‌ی عباسیان، خانه‌ی بروجردی‌ها در کاشان و بسیار مکان‌های تاریخی دیگر اشاره کرد.
اجزای گره چینی آلت واحد کار در گره، آلت نام دارد. آلت در لغت به معنای یک ابزار واسطه بین فاعل و مفعول است برای رسیدن به یک اثر. در واقع آلت به عنوان یک خط مرزی اطراف لقاط است. خطوط مرزی در گره‌های گوناگون متفاوت است. لقط در گره چینی، به شکل‌های گره، لقط گفته می‌شود. لقط از خط‌های مستقیم بر اساس یک قاعده‌ی منظم به صورت شکل‌های هندسی در آمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لقط می‌تواند از جنس چوب، شیشه یا هر جنس دیگری باشد.
بهترین انواع چوب برای ساخت گره چینی همه‌ی استادکاران چوب به اتفاق هم به این نتیجه رسیده‌اند که بهترین چوبی که می‌توانند برای ساخت گره چینی استفاده کنند چوب درخت چنار است و خوشبختانه این درخت، درخت بومی ایران است. چوب این درخت بافتی منسجم داشته و از مقاومت بالایی برخوردار است. علاوه بر چوب درخت چنار می‌توان از چوب درخت نارنج، چوب درخت گلابی، چوب درخت گردو، چوب درخت راش و … برای ساخت گره چینی استفاده کرد.
ابزارهای مورد نیاز برای ساخت گره چینی
- انواع اره مانند اره‌ی برقی، اره‌ی دستی، اره‌ی چکشی و …
- انواع رنده مانند رنده‌ی کف بری، رنده‌ی دستی، رنده‌ی دوراهی و …
- انواع گیره‌ها مانند گیرهی دستی و گیرهی رومیزی
- انواع خط کش‌ها مانند خط کش تیزه دار کولیسی، گونیای 90 درجه، گونیای بازشو و …
- انواع سمباده مانند دستگاه سمباده زن دیسکی، لرزشی، چرخشی و …
- انواع دریل، سوهان، چکش و …
مراحل تولید گره چینی برای تولید گره چینی ابتدا لازم است که گره مورد نظر را با توجه به اندازه‌ی کار طراحی و ترسیم کرد. در مرحله‌ی بعدی از قسمت‌های مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداری کرد و چهارچوب یا کارگاه را در اندازه‌ی مورد نظر بسازیم. همان طور که پیش‌تر گفتیم گره‌ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانه‌ای به یکدیگر قفل می‌شوند و نقشهای زیبایی را بوجود می‌آورند.
در هنر گره چینی برای اتصال قطعات از هیچ میخ و چسب استفاده نمی‌شود فقط به کمک زبانه و ضربه قطعاتی که سوهان کشیده شده‌اند را درون هم قرار می دهیم. هرچه قدر این گره‌ها ظریفتر باشند، از نظر هنری با ارزش‌ترند. برای ایجاد نقش گره، چوب‌ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوب‌های واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می‌شود) از قالب‌های آماده شده تهیه می‌شود.
سپس به وسیله اره پشت‌بند‌دار، زاویه‌های اتصالات روی چوب را برش می‌زنند و با رنده ابزار، روی آلت‌ها ابزار می‌زنند. سپس دو سر هر یک از آلت‌ها فاق و زبانه (یا هر نوع اتصال دیگر که مورد نظر استاد کار باشد) می‌زنند و در آخر، کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال‌های ساخته شده و شیشه‌های رنگی برش خورده کار به پایان می‌رسد.