سفالگری
شکل‌دهی گِل و پخت آن به منظور ساخت اشیایی با اشکال و نقوش متنوع به‌صورت دست‌ساز، قالبی یا با استفاده از چرخ را سفالگری می‌‌‌‌گویند. ظرف‌های سفالی در حقیقت یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی دنیا هستند که از مشهورترین ظروف سفالی قدیمی، کوزه‌ها و پیاله‌ها را میتوان نام برد. سفالگری یکی از هنرهای ماندگار انسان از دوره های باستان تا به امروز است و هیچ یک از مصنوعات و ساخته های فکر و اندیشه انسان از نظر زیبایی و همچنین از نظر ارزانی و فراوانی مواد اولیه در طبیعت به پای سفال نمی رسد.
سفالگری یکی از زبیاترین هنرها و صنایع دستی به شمار می رود . سفال هایی که به دست سفالگران زبردست طی قرن های متمادی ساخته شده است نمادی از فرهنگ و روند زندگی در آن دوران می باشد. در نتیجه هنر سفالگری یکی از مهارت های ارزشمند می باشد که می توان از آن برای خلق آثار هنری زیبا بهره مند شد.
هم اینک در نقاطی از ایران از جمله در: مند گناباد، لالجین، میبد یزد،کاشان، شهرضای اصفهان، زنوز آذربایجان، کوزه کنان آذربایجان، کلپورگان سیستان و بلوچستان، جویبار مازندران و سیاهکل گیلان ظروف سفالین تهیه میشود. تولید وسایل و محصولات سفال و سرامیک در هر یک از نقاط نامبرده با اختلافی اندک در نوع مواد اولیه، رنگ و طرح تهیه میشود و به همین دلیل محصولات هر ناحیه به خوبی قابل تشخیص از فراورده‌های سایر نقاط است.
سفالگران ماهر و زبر دست در طی سالیان طولانی، سفال های بسیار زیبایی را با نقش ها و طرح های متنوع از خود به یادگار گذاشته اند. هنر سفالگری در واقع یکی از ارزشمندترین هنرها و صنایع دستی به شمار می رود و سفال های ساخته شده در هر قرن نمادی از فرهنگ و روند زندگی در آن دوران می باشد.
بنابراین هنر سفالگری یکی از مهارت های بسیار ارزشمند با ابزار مناسب و در دسترس می باشد که می توان از آن برای خلق آثار هنری بسیار زیبا و بی نظیر بهره مند شد. در هنر سفالگری هر چه ذرات خاک ریز تر و متراکم تر باشند، سفال تولید شده مرغوب تر می باشد برای شکل دادن به سفالینه ها از چرخ سفالگری استفاده می شود. در واقع می توان گفت چرخ سفالگری از هزاره اول قبل از میلاد وارد صنعت سفالگری شد.
سفالگری دارای ویژگی ها و مزیت های منحصر به فردی می باشد که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- گل خاک رس سبب ایجاد روحیه لطیف در شما می گردد.
- دست زدن به خاک رس و گل سفالگری برای پوست مفید می باشد.
- از هنر سفالگری می توانید به عنوان یک فعالیت لذت بخش در کنار دوستان خود و در اوقات فراغت خود بهره مند شوید.
- سفالگری یک راهکار مناسب و عالی برای پرورش خلاقیت ها و استعدادها می باشد.
- هنر سفالگری ورزش مناسبی برای ذهن و بدن به شمار می رود.
- ساخت اشکال و ظروف مختلف به وسیله گل خاک رس، اوقات فراغت شاد و دلپذیری را برای شما ایجاد می کند.
- سفالگری یکی از مناسب ترین روش ها برای کاهش استرس و اضطراب می باشد.
- ایجاد آثار هنری گوناگون در زمینه سفالگری سبب افزایش اعتماد به نفس در شما می گردد و باور توانایی های فردی را برای شما امکان پذیر می کند.
- سفالگری یک از فعالیت های بسیار مفید برای رسیدن به آرامش روحی و روانی می باشد و زمینه را برای کاهش درد و بیماری فراهم می آورد.
پیشینهٔ سفالگری در ایران ساختن ظروف سفال متعلق به زمانی است که انسان در دشت زندگی می‌کرد و روستای اولیه شکل گرفته‌است و یکجانشینی بوده‌است. این ظروف معمولاً برای نگهداری مواد غذایی ساخته شده‌است. ظروف سفالی خاصیت فاسد نشدنی دارد؛ اما از سویی به دست آوردن این ظروف، امکان تعبیر و تفسیر بخش‌های مهمی از زندگی انسان‌های اولیه را فراهم آورده‌است.
ساختن ظروف سفالی به شکل مجسمه یا حجم‌های ترکیبی، یعنی علاوه بر حفظ کاربری ظروف سفالی آنها را به شکل مجسمه‌هایی از حیوانات یا حجم‌های ترکیبی، که نشانه نوع نگرش آنها به جهان هستی است می‌ساختند. مطالعه در مورد زمان آغاز و پیدایش خط بدون بررسی نقوش حک شده روی ظروف سفالی امکان‌پذیر نبوده‌است. به ویژه ظروف مربوط به هزاره‌های ۵ و ۶ پیش از میلاد در این میان نقش غیرقابل انکاری دارد.
واقع گرایی انسان اولیه در هنر از آغاز نقاشی‌های غار تا به تصویر کشیدن گیاهان، حیوانات و انسان، بر روی ظروف سفالی تا آغاز خط و کتابت یک پروسهٔ طولانی است. تا زمانی که سفالگری دست‌ساز بوده‌است. دید واقع گرایانه به نقوش حکمفرما است. یعنی خط تصویر نگار علی‌رغم آغاز شدن از بین‌النهرین که از مصر با هیروگلیف به اوج رسیده‌است.
روند تحول نقوش روی سفال که نهایتاً به اختراع خط اندیشه‌نگار یا اندیشه‌نگاشت می‌انجامد. روندی چند هزار ساله‌است که تا پیش از هزاره پیش از میلاد، یعنی زمان سفال‌های دست‌ساز بوده‌است. از اوایل هزارهٔ دوم قبل از میلاد نقوش روی سفال‌ها علاوه بر این که مشاهدات را نشان دهد. با اشارات هم همراه بوده‌اند. از هزاره دوم پیش از میلاد خط اندیشه نگار شکل گرفته‌است.
خطی که رمزآلود است، خلاصه‌تر است و سریع تر نوشته میشود. گمان می‌رود که این مقاله ناقض حق تکثیر باشد، اما بدون داشتن منبع امکان تشخیص قطعی این موضوع وجود ندارد. اگر میتوان نشان داد که این مقاله حق نشر را زیر پا گذاشته است، لطفاً مقاله را در ویکی‌پدیا:مشکلات حق تکثیر فهرست کنید. اگر مطمئنید که مقاله ناقض حق تکثیر نیست، شواهدی را در این زمینه در همین صفحهٔ بحث فراهم آورید. خواهشمندیم این برچسب را بدون گفتگو برندارید.
در ایران قدمت سفالینه‌ها به بیش از ۱۰٬۰۰۰ سال میرسد. قدیمی‌ترین چرخ سفالگری و کوره پخت سفال در جهان در شوش یافت شده‌است. همچنین قدیمی‌ترین ظروف سفالی منقوش مربوط به ایران است. کهنترین ظرفی که در ایران یافت شده‌است، ظرفی سیاه و دودی که همانند قدیمی‌ترین ظروف سفالی است که در جاهای دیگر پیدا شده‌است. نخستین ظرف‌های سفالی که بدست آمده و متعلق به هزارهً چهارم پیش از زایش مسیح است در میانرودان یافت شده‌است.
کهنترین سفالی که در ایران یافت شده متعلق به همان دوره‌است. این ظرف دست‌ساز نسبتاً ابتدایی به دنبال خود ظرفی سرخ با لکه‌های سیاه ناشی از پخت ناقص داشت. پیشرفت فنی در حرفه کوزه‌گری سبب به وجود آمدن سبک جدیدی شد، این سبک با تغییرات و وقفه‌هایی که داشت بیش از ۲۰۰۰ سال در بعضی از مناطق فلات ایران دوام کرد.
از اوایل هزاره پیش از میلاد ما شاهد ظرف‌های سفالی ساخته شده در فلات مرکزی ایران در مناطق کوهستانی زاگرس هستیم. مانند تپه گیان و گودین تپه یا ظروف منقوش فارس و خوزستان در مناطق کوهستانی زاگرس دیده شده‌است. تنها دلیل این امر این بوده‌است: از آنجایی که زنان عمده‌ترین تولیدکنندگان سفال بوده‌اند با ازدواج به قبایل متعلق به همسران خود مهاجرت کرده و به این ترتیب تکنیک ساخت ظروف سفالی و تزیین آن را به مناطق دیگر منتقل می‌کردند.
مواد اولیه برای ساخت ظروف سفالی مطمئنا وقتی نام مواد اولیه ظروف سفالی به میان میاید با خود فکر میکنید که خاک سفالگری چیست؟ و یا خاک مناسب سفالگری چه باید باشد. ماده ی اولیه ساخت محصولات سفالی گل میباشد که این گل از ترکیب خاک رس و آب به وجود میاید .البته در عین اینکه ترکیب این دو ماده در ذهن شما ساده به نظر میرسد، فوت فن های خاص خودش را دارد.
چسبندگی خاک رس مهم ترین عامل استفاده از این خاک میباشد. زیرا هنگامی که هنرمند سفالگر نیاز به بالا و پایین کشیدن گل بر روی چرخ سفالگری دارد ، گل باید از خود خاصیت کشسانی و چسبندگی داشته باشد تا کنده نشده و به راحتی بتوان به آن فرم داد. یکی دیگر از مهمترین فاکتورها و ویژگی های گل سفالگری میزان شل بودن و یا سفت بودن آن میباشد.
گل سفالگری نباید شل و آبکی باشد و نه آنقدر سفت که نتوان به آن فرم داد و هنرمند سفالگر را خسته کند. خالص بودن گل سفالگری اهمیت به سزایی دارد ، ترکیب شدن مواد دیگر از کف کارگاه مانند گچ و یا سیمان باعث خرابی محصولات میشود.
ابزار سفالگری چیست؟
مانند صنایع دستی دیگر ، ساخت ظروف سفالی نیز به ابزارهای خاص خودش نیاز دارد. چرخ سفالگری : یکی از مهمترین این ابزار ها چرخ سفالگری میباشد که توسط دینام الکتریکی کار میکند ، به این شکل که دینام توسط تسمه به سرچرخ متصل شده و آن را میچرخاند سپس استاد سفالگر گل را روی آن میچسباند تا به آن فرم دهد. سوزن: دیگر ابزار سوزن میباشد ، سفالگر با سوزن کارهای ساخته شده خود را از روی سرچرخ جدا میکند ، سوزن برای جدا کردن سفال هایی استفاده میشود که قطر کفی کوچکی دارند.
اگر قطر کارهای ساخته شده توسط استاد سفالگر بیشتر از حدی باشد از ابزارهای دیگری مانند نخ میتوان استفاده کرد. مشته :دیگر وسیله مورد استفاده و پرکاربرد مشته میباشد. از مشته عمدتا برای صاف کردن سطح بیرون سفال ها هنگام فرم دادن به آن استفاده میشود ، مشته ها انواع مختلفی دارند که چوبی و فلزی رایج ترین نوع آنها میباشد. از دیگر ابزار های سفالگری میتوان به : اسفنج ، قلمو ، سیم ، چاقو ، کاسه آب ، وسیله اندازه گیری ، ترازو و … اشاره کرد.
روش‌های ساخت سفال انواع روش‌های ساخت عبارتند از:
روش فشاری، روش ورقه‌ای، روش لوله‌ای:
در این روش‌ها، سفال به کمک دستان هنرمند سفالگر ساخته میشود و از چرخ سفال استفاده نمی‌کنند. در واقع فرم دهی به خاک و گل توسط دست انجام میشود.
روش چرخکاری:
از چرخ سفالگری برای شکل دادن به سفال استفاده میشود. در روش چرخ سفالگری تند با استفاده از این چرخ، سفالگر به کمک پا، صفحه زیرین یا طبق چرخ را به گردش درآورده، با دو دست گِل را در صفحه رویی شکل می دهد. این روش در سفالگری بیشترین تولید را به خود اختصاص داده است. در شیوه ی کار با چرخ سفالگری ابتدا قسمتی از گِل ورز داده را روی چرخ سفالگری گذاشته و شروع به چرخ کاری می نمایند. چرخ سفالگری عبارت از یک صفحه گرد فلزی در بالای دستگاه و یک دایره ی چوبی بزرگ در پایین است که به وسیله میله ای به یکدیگر متصل است.
استاد کار با خیس کردن دو دست خود گِل آماده شده را روی صفحه بالایی می گذارد و با پاهایش صفحه ی زیرین را به حرکت درمی آورد و همراه با چرخش صفحه فلزی، با دست هایش به گِل شکل می دهد. با هر حرکت دست و لغزش انگشت، شکلی جدید پدید می آید. ظرف های ساخته شده را معمولاً روی بام کارگاه ها یا فضای بازی در اطراف کارگاه می چینند تا در آفتاب خشک شود. مدت زمان لازم برای خشک شدن این اشیاء حدود بیست و چهار ساعت است. سپس مصنوعات خشک شده ی خام را درون کوره قرار داده و حدود ۶ تا ۷ ساعت حرارات می دهند.
حرارت کوره در این مدت بین ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ درجه ی سانتیگراد می باشد. محصولات پس از پخته شدن مدتی در کوره باقی می مانند تا به تدریج سرد شوند. در این مرحله آن دسته از فرآورده هایی که ساده بوده و احتیاج به لعاب کاری ندارند آماده عرضه و فروش هستند ولی کالاهای مصرفی شهری و مصنوعات تزئینی بعد از یکبار پختن، لعاب کاری شده و مجدداً درون کوره قرار می گیرند و با همان درجه حرارت و مدت زمان فوق الذکر برای دومین بار پخته می شوند. معمولاً فرآورده ها تا ده ساعت پس از خاموش شدن کوره در جای خود باقی می مانند تا به تدریج سرد شده و قابل عرضه و فروش شوند.
روش دوغابی:
روش دوغابی که برای تهیه سرامیک به کار می‌رود، دوغاب تهیه شده در قالب‌هایی از جنس گچ ریخته شده و به این وسیله به آن شکل می‌دهند. پس از اجرا سفال و سرامیک خام حاصل را در کوره با دمای ۹۵۰ الی ۱۰۰۰ درجه سانتی گراد می‌پزند. فراورده حاصل را بیسکوئیت می‌نامند که برای مراحل لعاب دادن و انواع رویه آرایی‌ها و تزئین استفاده میشود.
مراحل ساخت سفال چهار مرحله برای ساختن انواع ظروف سفالی وجود دارد:
- آماده کردن گل: که شامل ورز دادن گل قبل از شروع کردن به کار است.
- شکل دادن به آن: بعد از ورز دادن، گل برای کار آماده شده و با استفاده از چرخ یا به طریق دستی به آن فرم می‌دهند.
- تزئین: بعد از اینکه شیء مورد نظر ساخته شد با استفاده از روش‌های تزئین مختلف، به زیبایی و جلوه‌ی آن اضافه خواهد شد.
- حرارت دادن: در مرحله‌ی نهایی، شیء ساخته شده را در کوره حرارت می‌دهند.