ترمه یا تیرمه واژه ای هندی است که گفته می شود به معنی درخت سرو خمیده است و در اصطلاح به نوعی پارچه ظریف و فاخر، که از پشم های با لطافت یا کرک بافته می شود، ترمه می گویند. ترمه یکی از قدیمی ترین دستباف های ایران و مناطقی از هند است. این نوع پارچه از قرن ها پیش سنبل و نماد هنر و صنعت ایرانی است. این پارچه با اندکی تفاوت درکیفیت و نقش؛ در هند نیز تولید می شد که به آن «شال کشمیر» می گویند. اصلی ترین مرکز تولید آن در ایران استان یزد و کرمان و در هند، کشمیر می باشد. ترمه با طرح‌های بسیار متنوعی جهت کاربرد های گوناگون در نقاط مختلف ایران بافته می‌شود و ترمه یزد در زیبایی و قیمت مناسب و یکی از بهترین نوع ترمه است.
برای ترمه‌بافی از ابریشم و پشم مرغوب با الیاف بلند استفاده می‌کنند. نخ‌ها با رنگ‌های گیاهی و مواد مصنوعی طبیعی، و بیشتر به رنگ‌های عنابی، قرمز، سبز، نارنجی و مشکی رنگرزی می‌شوند. برخی از نقش‌های متنوع ترمه بافی عبارتند از بته جقه، گل‌های شاه عباسی، بته خرقه، شاخ گوزنی، امیری، راه راه (محرمات)، بته سروی و بته بادامی.
می توان گفت اکثر مردم ایران این نماد را بر روی پارچه ها، فرش و ظروف خود دیده اند. بته جقه نماد درخت سرو ایرانی می باشد. سرو ایرانی در میان مردمان ایرانِ باستان، نماد آزادگی مردم ایران بوده است. از دیگر نماد هایی که در این پارچه ی رنگارنگ وجود دارد، گل شاه عباسی است. گل شاه عباسی نماد معروف برای ایرانیان و نماد خورشید و تازگی می باشد. اصولاً پارچه ترمه به سبب بافت منحصر به فرد، و به دلیل تراکم زیاد پودهایش از یک مقاومت نسبی مطلوب برخوردار است و در مجموع پردوام تر از بقیه انواع پارچه است.
تاریخچه ی ترمه
شروع ترمه بافی در ایران به اوایل دوره صفویه می‌رسد، در این میان عده ای عقیده دارند که زادگاه اولیه ترمه قلب آسیای مرکزی و ارتفاعات کشمیر است. عده ای نیز بر این معتقدند که بافت ترمه از ایران آغاز شده و سپس به کشمیر راه یافته‌است. آنچه به جرات می‌توان در خصوص این پارچه بسیار ظریف گفت آن است که ذوق و سلیقه و ابتکار ایرانیان در ظرافت بافت، جنس و طرح‌های خیال‌انگیز آن در جهان کم‌نظیر می‌باشد. این هنر در دوره شاه عباس صفوی به اوج شکوفایی و تکامل خود دست یافت، که شهره جهان گشت و به یکی از محصولات صادراتی ایران مبدل شد. در گذشته نقش‌های ترمه را به روش انگشتی ایجاد می‌کردند ولی امروزه از دستگاه چهاروردی (که برای شعربافی و نساجی سنتی به کار می‌رود) استفاده می‌شود.
ترمه چطور بافته می شود؟
الف) مواد اوليه مصرفي : نخستين مرحله بافت ترمه تهيه كردن مواد اوليه آن است . معمولا ترمه از پشم و ابريشم مي بافند اما پشم سفيد رايج ترين پشمي است كه در بافت ترمه مورد استفاده قرار مي گيرد زيرا ميتوان آن را با هر رنگي كه دلخواه است رنگ آميزي نمود .پشم ترمه بايد مرغوب باشد و الياف بلندي داشته باشد كه گوسفندان ايران و كشمير داراي پشم هاي نرم و محكم خوبي بوده و تا حد زيادي براق و سفيد است و بهترين پشم گوسفند در ناحيه پهلوها – شكم – پشت گردن و سر وساق پا قرار دارد و معمولا اين پشمها براي بافت ترمه استفاده مي گردد.
نحوه آماده كردن – ريسيدن و رنگرزي كردن و بافتن پشم در قرن 16 ميلادي در ايران پيشرفت زيادي كرد . دوره شاه عباس صفوي را مي توان دوران اوج و شكوفايي صنعت ترمه بافي عنوان کرد ، به دليل اينكه شاه عباس طراحان برجسته اي را از چين وارمنستان به ايران دعوت كرد تا هنر نوين خود را به ايرانيان تعليم دهند به همين دليل ترمه هاي آن زمان زيبايي و برجستگي خاصي پيدا كرد .
ب) شستن پشم: پس از تهيه مرغوب ترين پشم، اولين قدم تميز كردن پشم از چربي و چرك موجود ومحلول در آن است ، كه بايد قبل از رنگرزي انجام شود .ايرانيان معمولا قبل از اينكه پشم گوسفندان را قيچي كنند حيوان را 10 دقيقه در آب ميشويند سپس براي جدا كردن مواد چربي از پشم آن را دربازها (قليا) خيس كرده و سپس چندين بار با آب مي شستند تا با اينكار ناخالصي ها پاك و پشم براق گردد .
ج) سفيد كردن پشم : در ايران از دو روش براي سفيد كردن پشم استفاده ميشود . روش اول: پشم ها را در چمنزار پهن مي كردند تا پس از جذب شبنم و تبخير آن در روز سفيدتر گردد و اين عمل را چندين مرحله انجام مي دادند. روش دوم: استفاده از مشتقات گوگرد براي سفيد كردن پشم .
د) ثابت كردن رنگ : بعد از اينكه پشم ها به اندازه كافي سفيد شدند ، نوبت رنگ نمودن آنهاست كه يكي از مهمترين مراحل تهيه پشم براي بافت ترمه مي باشد . چون رنگهايي كه مستقيم بكار برده شوند دوام و ثبات ندارند و رنگرزهاي ايران براي رفع اين مشكل ، از موادي بنام دندانه استفاده مي كردند . دندانه ماده شيميايي معدني است كه توانايي جذب رنگ را در پشم افزايش مي دهد .براي اينكه دندانه واكنش مطلوب خود را در رنگرزي كسب كند بايد قبلآ خالص گردد . رايج ترين دندانه ها كه در ايران بكار مي رفتند عبارتند از : زاج سفيد ـ قلع ـ روي ـ كلر ـ سرب و سولفاتهاي ديگر كه مواد معدني و مازوج و برگ سماق و غيره كه مواد گياهي بودند.
ه) رنگرزي به وسيله رنگهاي طبيعي و گياهي : رنگ ترمه هاي ايراني معمولا از گياهان طبيعي تهيه مي شود .اين رنگ ممكن است از ريشه ، تنه ، برگها ، گل ، ميوه و يا پوست گياهان بدست آيد.
رومیزی ترمه را چگونه بشوییم؟
برای آنکه بدانیم رومیزی ترمه را چگونه بشوییم باید ابتدا بدانیم که پارچه ترمه از چه الیافی بافته شده و رنگ به کار رفته در تار و پود آن از چیست. معمولاً پارچه ترمه از نخ ابریشم، بافته شده و دارای تار و پود مستحکمی می باشد. اما الیاف ابریشم حساس بوده و در برابر نور و رطوبت آسیب پذیر می باشد. از این رو در شستشوی آن باید بیشتر دقت کنیم.
همچنین اگر از رنگ های طبیعی و گیاهی برای بافت آن استفاده شده باشد، باید از آب سرد برای شستشوی آن استفاده کنیم. بهترین روش برای شستشوی انواع ترمه های رومیزی، استفاده از خشکشویی و بخارشویی می باشد. اما اگر پارچه ترمه را در منزل می شوییم قبل از شستشو، گرد و غبار پارچه را گرفته، سپس با آب ولرم و با استفاده از شوینده های ملایم آن را بشوییم.
برای خشک کردن ترمه نباید آن را در معرض نور مستقیم آفتاب قرار دهیم بلکه آن را در یک پارچه گذاشته تا آب آن برود سپس در جای خشک آن را پهن کنیم تا به مرور زمان خشک شود. همانطور که اشاره شد نور و رطوبت از بزرگترین عوامل رنگ پریدگی ترمه است؛ زیرا قسمت‌های سیاه آن در برابر نور و حرارت حساس تر از بقیه قسمت‌ها بوده و به راحتی آن‌ها را جذب می‌کند. هم چنین بید یکی از دشمنان ترمه است و به همان گونه که پارچه‌های پشمی در برابر بیدزدگی محافظت می‌شود، می‌بایست در نگهداشت ترمه اقدام شود، که متداول‌ترین آن‌ها استفاده از نفتالین می‌باشد.
از آن جا که معمولاً ترمه با آستری و یراق همراه می‌شود، شستن ترمه با آب به محصول آسیب می‌رساند و از طرفی دمای بالای آب و مواد شیمیایی موجود در مواد شوینده نیز می‌تواند آسیب زا باشد؛ بنابراین بهتر است از همان خشکشویی استفاده شود.
علل نابودي ترمه در ايران
صنعت بافت پارچه در قرن 19، يعني در اواخر حكومت قاجاريه با گسترش مناسبات سرمايه داري كه به صورت جبري و اجتناب ناپذير به فراخناي گيتي هجوم آورده بود و در پي غارت مواد خام و تصاحب بازارها جهت فروش كالا و سود بيشتر ، مواجه بود.
ساختار ايران در آن مقطع دچار يك ضعف مضاعف بود: از يك طرف به دليل ضعف تاريخي و اقتصادي ـ اجتماعي امكان توسعه سرمايه داري و به تبع آن ظهور يك طبقه سرمايه دار قوي با پشتوانه ملي را عاجز بود و از سوي ديگر، وابستگي حكومت به استعمار روس و انگليس بود كه هيچگونه تحرك و پويايي را در اقتصاد ملي ايران بر نمي انگيخت و سعي در فروپاشي صنايع داخلي و نابودي همه جانبه آن مي کرد و در نهايت با تسلط يافتن بر حوزه هاي اقتصادي و كنترل و تحت نفوذ در آوردن سياست داخلي و خارجي توانستند به نيات شوم خود جامه عمل بپوشانند .
علاوه بر اين موارد پايين بودن قدرت خريد مردم -گراني مواد اوليه -مقدار كم بافت در طول روز ـ ظهور ماشينهاي پارچه بافي و رقابتهاي بازرگاني را در اواخر دوره قاجاريه ميتوان به عنوان عوامل مؤثر در منسوخ صنعت ترمه به شمار آورد. اما مي توان با تقويت باورهاي فرهنگي مربوط به اشتغال در اين حوزه (صنايع دستي) ، ارائه امتيازات خاص به محدود شاغلين انگشت شمار در اين رشته هنري و حمايت همه جانبه از اين هنرمندان ، شاهد تحولي عظيم در اين رشته باشيم.